روزنامه وقايع اتفاقيه
ناراحت و نااميد كتاب‌ها و جزوه‌هايش را در دستانش مي‌فشارد: «خسته شده‌ام از ناديده گرفته شدن، از اينكه تمام
توانايي‌هايم به صرف زن بودنم هدر مي‌رود...»
گفت و گفت و گلايه كرد... آنقدر ناراحت بود كه بريده بريده حرف مي‌زد: «تمام شرايط براي گرفتن آن پروژه تحقيقاتي برابر بود حتي معدل امتيازات من از رقيبم بيشتر بود. اما مي‌داني در جواب اعتراضاتم چه گفتند: «او مرد است و به دليل مرد بودنش از پس اين موضوع بهتر برمي‌آيد. قرار بود در يكي از محلات جرم خيز تهران تحقيق كنم. موضوع مورد علاقه‌ام بود و مدت‌ها روي آن كار كرده بودم. چه كسي تعيين مي‌كند كه من بهتر از او نتوانم از پس اين كار برآيم دانش و اطلاعات من به خاطر جنسيتم ناديده گرفته شد اين دفعه اول هم كه نيست، بعضي وقت‌ها تحملم تمام مي‌شود...»
اين را مي‌گويد و به سرعت از آن مركز تحقيقاتي دور مي‌شود.
زنان محقق و مشكلات آنان
زنان محقق نيز گروهي از زنان فعال جامعه‌اند كه با همه تلاش و كوشش و علاقه‌اي كه به كارشان دارند، هنوز مورد فشار و بي‌توجهي قرار مي‌گيرند.
ريشه و اساس بسياري از مشكلات آنان نيز ناشي از ديدگاه و نگرش جامعه نسبت به زن و جايگاه اوست كه زنان محقق با وجود توانايي‌هايي چون صبر، شكيبايي، پشتكار، دقت عمل و ريزبيني كه از ويژگي‌هاي اساسي تحقيق به شمار مي‌رود، به قدر لزوم از توانشان در كار تحقيق استفاده نمي‌شود و اگر هم استفاده شود چندان مورد توجه قرار نمي‌گيرد.
مقررات محدودكننده
گاهي مقررات و بخشنامه‌هاي مؤسسات تحقيقاتي عرصه فعاليت زنان را محدود و بركيفيت كارشان تأثير مي‌گذارد.
«بيشتر از دو ماه مي‌شد كه سرگردان بود و نمي‌دانست بايد چه كار كند، يك طرح تحقيقي خيلي مهم به او پيشنهاد شده بود، اما هر روز مسؤولان سازمان به نحوي سرگردانش مي‌كردند در آخر هم چه جوابي به او دادند: «به استثناء فعاليت در محدوده شهر تهران، به هيچ وجه در ساير نقاط كشور نمي‌تواني اين تحقيق را انجام بدهي...»
محبوبه غياثوند باستان‌شناس از آن روزها با حسرت ياد مي‌كند: «طرح تحقيقاتي خيلي مهمي بود فقط مجبور بودم تا مدتي در بيابان چادر بزنم اما به من گفتند كه جو جامعه چنين اجازه‌اي را به يك زن نمي‌دهد».
اعظم خوش خلق مشكلات زيادي را براي طي مدارج عالي تحصيلي‌اش تحمل كرده است، آنقدر كه امروز از به ياد آوردن آن روزها وحشت دارد. وقتي مجبور شد براي ادامه تحصيل در دكتراي فيزيولوژي به ژاپن برود عرصه‌ها برايش تنگ‌تر شد چرا كه زني تنها بود و از نظر قانوني مشكلات زيادي براي خروج از كشور داشت. او كه دكترايش را از يكي از دانشگاه‌هاي ژاپن گرفته است مي‌گويد: قوانين دست و پاگيري براي خروج از كشور وجود دارد و آن موقع كه من تصميم به ادامه تحصيل گرفتم با بورس دادن به زن‌هاي مجرد مخالفت مي‌شد و زماني كه مسأله مسافرت‌هاي كوتاه‌مدت تحقيقي پيش مي‌آمد باز ما زن‌ها بوديم كه اول از همه از گردونه خارج مي‌شديم.
معصومه فيروزي داراي دكتراي بيوشيمي و محقق در مركز تحقيقات بيوشيمي دانشگاه تهران است.
«در رشته بيوشيمي مشكل خاصي از جهت پذيرش زنان وجود ندارد چون زنان در اين رشته به دليل ظرافت‌هايي كه دارند اغلب موفق‌ترند ولي با وجود اين هميشه تنگ‌نظري‌هايي وجود دارد كه مانع از رشد و ارتقاي زنان اين رشته مي‌شود».
زنان و مردان جوياي كار
يك جامعه‌شناس معتقد است كه هيچگاه زنان و مردان جوياي كار به يك نسبت مساوي جذب بازار كار نمي‌شوند او مي‌گويد: «در جامعه ما به دليل نگاه جنسيتي كه بر شرايط بازار كار حاكم است حتي در شرايط يكسان از نظر تحصيلات و تجربه كاري زنان و مردان جوياي كار به صورت برابر جذب بازار كار نمي‌شوند. مثلاً يك زن و مرد داراي مدرك مهندسي اگر به كارفرما مراجعه كنند معمولاً كارفرما مهندس مرد را به استخدام خود در مي‌آورد. اين جامعه‌شناس دليل اين مسأله را نيز در اعماق ريشه‌هاي فرهنگي جامعه جست‌وجو مي‌كند و ادامه مي‌دهد: «چون در جامعه ما فرض بر اين قرار گرفته كه مردان نان‌آور اصلي خانواده هستند، به اين دليل اولويت را به مردان مي‌دهند».
اين استاد دانشگاه اين موضوع را مختص ايران نمي‌داند و نابرابري جنسيتي در بازار كار و تحقيق را در جوامع ديگر نيز مي‌بيند و مي‌گويد: ولي اين موضوع در جوامع مختلف نسبت‌هاي متفاوتي دارد.
«اعظم ابطحي»، يك گياه‌شناس است كه مشكلات گياه‌شناسان زن را خيلي بيشتر از رشته‌هاي ديگر مي‌داند: «كار يك گياه‌شناس مسافرت به نقاط مختلف كشور و جمع‌آوري گياهان را طلب مي‌كند، زنان گياه‌شناس كه به فعاليت تحقيقاتي مشغولند اغلب اجازه مسافرت ندارند».
يكي از همكاران ابطحي كه مهندس كشاورزي است، نيز از مشكلاتش برايم مي‌گويد: «مزارع آزمايش و تحقيق از محل كارم بسيار دور است، اما گاهي اوقات لازم است كه در فرصت‌هاي مختلف به مزارع بروم و از پيشرفت كارهايم بازديد كنم ولي طبق قوانين نانوشته‌اي كه براكثر محيط‌هاي كاري ما حاكم است يك محقق خانم حق ندارد با اتومبيل اداره رانندگي كند و به مزارع برود، البته اگر از اتومبيل شخصي‌اش استفاده كند عيبي ندارد، مي‌بينيد! دائم شاهد اعمال تبعيض بين زن و مرد هستيم، شايد اين نوع مسائل به نظر بعضي‌ها كوچك به نظر بيايد، اما بسياري از اوقات براي من و امثال من تبديل به بازدارنده‌هاي دردناكي مي‌شود.
زنان محقق در رشته‌هاي علوم انساني
زنان در رشته‌هاي علوم انساني به دليل حساسيت‌ها و علاقه‌مندي‌هايي كه دارند بيشتر از مردان داوطلب تحصيل و كار در آن مي‌شوند، اما تعداد زنان محقق اغلب كم است كه يكي از مهمترين عللش اين است كه تحقيق در اين رشته‌ها با جامعه ارتباط دارد و حوزه فعاليت نيز فراتر از يك اتاق در بسته است. به همين دليل اكثر دست‌اندركاران واحدهاي پژوهشي ترجيح‌شان اين است كه پروژه‌هاي تحقيقاتي خود را بيشتر به مردان واگذار كنند تا زنان.
اعتماد بيشتر به مردان
«مهناز زند كارشناس ارشد تحقيقات اجتماعي در مركز مطالعات و تحقيقات زنان دانشگاه تهران برايم از روزي مي‌گويد كه براي تحقيق به يكي از روستاهاي كاشان مي‌رود و در آنجا كار تحقيقي‌اش را با زنان قاليباف كاشاني آغاز مي‌كند: «زنان قاليباف در هنگام قاليبافي نقشه قالي بافي‌اشان را با آواز مي‌خوانند من هر چه از يك زن قاليباف خواستم كه اين كار را جلوي من انجام دهد راضي نشد با اينكه من هم جنس او بودم و آواز خواندن در حضور من از نظر شرعي هم ايرادي نداشت اما يك محقق مرد توانست اين آواز را از آن خانم دريافت كند.»
مهناز زند كه در نگاهش تأسف و اندوه موج مي‌زند، مي‌گويد: «شايد يكي از مسائل پنهان در جامعه ايران باور و اعتماد بيشتر به مردان نسبت به زنان است و متأسفانه اين باور در بين زنان جامعه ما نيز رواج دارد».
«فهيمه قبيتي» كارشناس ارشد علوم اجتماعي نيز نظري مشابه همكارش دارد: «در علوم انساني محققان بيشتر با مشكلات فرهنگي مواجهند امروزه، روش‌هاي كمي براي انجام پژوهشي چندان پاسخگو نيست و مصاحبه به عنوان يكي از روش‌هاي كيفي پژوهش مورد توجه جدي قرارگرفته و براي اينكه ما پژوهشگران مصاحبه‌هاي عميق و طولاني كنيم مجبوريم ارتباط نزديكي با موضوع تحقيق و متغييرهايمان كه معمولاً افراد بيكار، معتاد و بزهكار هستند برقرار كنيم در حالي كه در بيشتر اين موارد افراد با محققان مرد ارتباط بهتري دارند چون كار يك مرد برايشان از اعتبار بيشتري برخوردار است.
مسؤوليت در خانواده
مشكل ديگري كه زنان محقق با آن روبه‌رو هستند مسؤوليت‌هاي خانوادگي آنان است از آنجا كه تحقيق مبتني بر تفكر و صرف انرژي فكري است و چندان محدوديت زماني را دربرنمي‌گيرد گاه محقق اوقاتي غير از ساعات اداري را نيز بايد كار كند، بنابراين زنان محقق گاه تا دير وقت و يا روزهاي تعطيل نيز مشغول به كارند اما اين مسأله گاه با وظايف سنتي آنان در خانواده كه از ديرباز به دوش آنها نهاده شده هماهنگي ندارد و در ارتباط با خانواده مهمترين مشكل زنان محقق عدم تطبيق وضعيت شغلي‌شان با ساختار نظام خانوادگي حاكم بر جامعه است.
بنابراين زنان محقق در صورتي كه با اعضاي خانواده‌اشان به تفاهم و درك درست و مشابه از مسائل نرسند با مانع بزرگي روبه‌رو مي‌شوند و حل اين مشكلات نيز كار فرهنگي عميق مي‌طلبد تا براي تغيير اساسي نقش زن و مرد در خانواده، اجتماع و در الگوي روابط خانوادگي فكري اساسي كنيم.
جامعه اين برداشت غلط را باور كرده كه زنان لزومي ندارد در همه عرصه‌ها حضور داشته باشند و گاه حتي زنان نيز حضور خود را در بسياري از زمينه‌هاي شغلي نامشروع تلقي مي‌كنند و به تدريج از آگاهي و مطالعه حقوق وسيعي كه در انتخاب فعاليت دارند امتناع مي‌ورزند. براي آگاه‌سازي جامعه بايد تبليغات كافي انجام شود.
تغيير نقش زن و مرد در خانواده و اجتماع نيازمند تغييرات اساسي در الگوي موجود روابط خانوادگي است.
منابع:
پايان نامه كارشناسي ارشد- حميرا زماني فراهاني.
وضعيت تحقيقات فرهنگي- اجتماعي در ايران- دكتر منوچهر محسني.
تحولات فرهنگي در ايران- عباس عبدي و محسن گودرزي
