در حال حاضر ۱۸ كودك زير دو سال در سه زندان اوين، رجايى شهر و ورامين استان تهران و ۲۱۰ كودك زير دو سال در كل كشور در كنار مادران خود دوران محكوميت را مى گذرانند.
اين رقم تا قبل از سال ۷۹ به بيش از ۸۰۹ كودك در كل كشور مى رسيد كه شامل كودكان در رده هاى سنى متفاوت بود. بنابر آمارهاى غيررسمى تعداد كودكان زير دو سال زندان هاى استان هاى كشور بين ۱۲ تا ۱۵ كودك است.
كاهش تعداد كودكان در زندان ها از آنجا ناشى شد كه به دليل افزايش جمعيت زندانيان در زندان ها و در نتيجه تعداد كودكان همراه مادر و با توجه به ازدياد هزينه هاى مادى و بعضاً معنوى نگهدارى از اين كودكان، سازمان زندان ها و سازمان بهزيستى بر آن شدند تا در توافقنامه اى پس از صدور حكم قضايى هنگام تعيين محكوميت مادر، كودكان بالاى دو سال مستقيماً به مراكز شبانه روزى بهزيستى منتقل شوند. اين توافقنامه در ۱۵ مرداد ۷۹ به امضاى طرفين رسيد و پس از آن تا پايان شهريور ۸۱ تعداد ۶۸ كودك تنها به مركز بهزيستى تهران سپرده شدند. در حالى كه تا پيش از آن كودكان تا ۸ سال يا بيشتر در كنار مادر در زندان به سر مى برده اند. در عين حال هنوز در برخى استان ها و مناطقى كه امكان نگهدارى كودكان بالاى ۲ سال در مراكز بهزيستى (به علت نبود اين مراكز يا هر دليل ديگر) وجود ندارد، كودكان تا سال ها پس از سن شيرخوارگى در زندان در كنار مادر محبوس مى مانند.
طبق توافقنامه سال ۷۹ وضعيت كودكان بالاى دو سال كه مادرانشان بايد مدت مديدى را در زندان به سر ببرند مشخص مى شود اما آن بعد قضيه كه همچنان بر سر آن بحث و تبادل نظر بين دو سازمان مربوطه وجود دارد، مسئله وضعيت و شرايط كودكان زير دو سال است كه به واسطه محكوميت مادر در زندان به سر مى برند. گفته مى شود كه سازمان بهزيستى و سازمان زندان ها هر دو براى بهبود شرايط وضعيت اين كودكان توافق و همكارى دارند ضمن اينكه قانوناً سازمان زندان ها بر اساس تبصره اى از ماده ۶۵ آيين نامه اجراى سازمان زندان ها مصوب سال ۱۳۸۰ موظف به برنامه ريزى و تصميم گيرى در مورد وضعيت اين كودكان است. در اين ماده آمده است: «زندانيان زن مى توانند اطفال خود را تا دو سال تمام همراه داشته باشند و روساى زندان ها مى توانند در هر زندان نسبت به تفكيك و جداسازى اطفال ۲ تا ۶ سال در محل مجزا (مهدكودك) اقدام يا نسبت به انتقال اطفال به بهزيستى مبادرت نمايند.»
• كودكان نحيف و رنجور
كودكانى كه از بدو تولد يا پس از آن در زندان به سر مى برند از حقوق يك كودك برخوردار نيستند نه به دليل مجرميت خود كه به علت ارتكاب جرم مادر مجبور به تحمل محروميت از آزادى و حبس در زندان هستند. ديدگاه هاى متفاوتى در دنيا براى كودكانى كه مادرانشان جرمى مرتكب شده اند، وجود دارد. در چين بدون توجه به سن كودك هنگام ورود مادر به زندان، كودك را از مادر مى گيرند و در مراكز شبانه روزى نگهدارى مى كنند. اكبر فرع الدين عدل محقق و مسئول پژوهش هاى اجتماعى دانشگاه علوم بهزيستى و توانبخشى معتقد است: «كودكى كه مدت زمانى هر چند كوتاه را در زندان بگذراند، دچار آسيب هاى روانى، جسمى و اجتماعى خاص مى شود. بايد بررسى هاى علمى در اين زمينه صورت گيرد تا مشخص شود كدام وزنه سنگين تر و مهم تر است، برطرف ساختن نياز عاطفى در كنار مادر و تحمل آسيب هاى جدى در زندان، يا دورى از مادر و محيط زندان. بايد ديد بد و بدتر كدام است.» عدل كه تاكنون چند تحقيق در مورد وضعيت اين كودكان پس از خروج از زندان و ورود به مراكز شبانه روزى و وضعيت كودكان شيرخوار در زندان انجام داده است، مى گويد: «مادر، پدر و خانواده اين كودكان شرايط نابسامانى دارند و اغلب پدر و مادر اين كودكان دچار اعتياد و ارتكاب جرم هستند و از صلاحيت تربيت كودك برخوردار نيستند حتى اگر زندانى بودن اين مجرمان مطرح نباشد به اعتقاد من بايد با وضع قوانين كودكان را از والدين محكوم جدا كرد. وى معتقد است از همان ابتداى محكوميت كودك بدون توجه به سن كودك، او از مادر جدا شود و اضافه مى كند: جدايى از مادر و قطع وابستگى از او پس از دو سالگى باز هم به كودك ضربه مى زند.
عدل در مورد شرايط زندان ها مى گويد: «كودكان در زندان ها با امكانات بسيار نامناسب و محدودى مواجه هستند، آموزش خاصى نمى بينند، حتى از داشتن اسباب بازى هم محرومند، تغذيه نامناسبى دارند، بسيار رنجور و كم تحرك هستند و دائماً در معرض مشاجره و گفت وگوهاى ناصحيح بزرگ ترها در مورد مسائلى از قبيل جرم و جنايت و مواد مخدر هستند. اين پژوهشگر به خاطر مى آورد: وقتى وارد يكى از بندهاى زنان زندانى شدم بوى نم و رطوبت، محدوديت جا و مكان بسيار تاثرانگيز بود. در سلول هايى ۶ مترى ۳ مادر و ۳ كودك را جا داده بودند. در زندان هايى كه فضا بيشتر بود با وجود يك اتاق بزرگ تر تعداد هم بيشتر بود. به طور مثال در يك اتاق ۱۰ مادر و ۱۰ كودك در كنار هم زندگى مى كردند و اگر بيمارى اى براى مادر يا يكى از كودكان بروز پيدا مى كرد، بقيه ساكنان سلول به سرعت بيمار مى شدند.عدل در تحقيقى كه در سال ۸۲ به سفارش دانشگاه علوم بهزيستى و توانبخشى در مورد «وضعيت و نيازهاى جسمى، اجتماعى و روانى كودكان خارج شده از زندان» انجام داده، شرايط ۳۳ كودك خارج شده از زندان را كه به مراكز شبانه روزى بهزيستى انتقال داده شده بودند، مورد بررسى قرار داد.
در اين تحقيق به گزارشى از مربيان شيرخوارگاه ها و خانه هاى كودكان و نوجوانان به كودكان انتقال داده شده از زندان، اينگونه اشاره مى كند: «برخى از اين كودكان در روزهاى اول پس از انتقال از زندان، كاملاً بهت زده و گيج هستند. ديدن بسيارى از چيزها برايشان تعجب آور است و گويى به دنياى جديدى وارد شده اند. برخى از آنها قادر به درك مفاهيم ساده و كلماتى مانند چپ، راست، پايين، بالا، بزرگ، كوچك، مداد، نقاشى، پارك، سينما، مغازه، خيابان و... نبودند. يكى از كودكانى كه مدت ۸ سال در زندان بوده با توجه به محدوديت هاى زندان، محروميت ها و محدوديت هاى ارتباطى پس از انتقال از زندان به مراكز شبانه روزى، گيج و مبهوت به اطراف خود خيره مى شد، به سئوالات مربيان و مددكاران نمى توانست پاسخ دهد و توانايى برقرارى ارتباط با مربيان و ديگر كودكان را نداشت. او مفهوم بسيارى از كلمات را نمى دانست و به لحاظ جسمى نيز بسيار نحيف و رنگ پريده بود. ۴/۲۱ درصد از كودكان مورد مطالعه در اين تحقيق در بدو ورود به مراكز شبانه روزى داراى اثرات تروما و ضربه بودند. شش نفر از كودكان داراى جاى ضربه و كبودى روى تمام بدن، پا، زخم روى لب، سائيدگى روى گونه و شكستگى دست و يك نفر نيز داراى تشنج به علت ضربه وارده به سر بود. در بررسى وضعيت روانى از حيث رفتار، احساس و ذهن در اين تحقيق ۳/۳۳ درصد از كودكان داراى مشكلات روانى بودند. كودكان در زمينه ناسازگارى، برقرارى، ناآرامى، زودرنجى، تمركز و توجه، پرخاشگرى، بى نظمى، دروغ گويى، ناخن جويدن و شب ادرارى مورد مطالعه قرار گرفتند كه از اين بين ناسازگارى، پرخاشگرى و افكار تهاجمى در ابعاد رفتارى و ترس و نگرانى و زودرنجى در ابعاد حسى بيشترين مسائل روانى كودكان مورد مطالعه را به خود اختصاص داد.كودكان بسيارى از مهارت هاى ظريف و متناسب با سن شان را نمى دانستند. در بررسى وضعيت اجتماعى كودكان بيشترين ضعف در تحرك و جابه جايى و اجتماعى بودن آنها به چشم مى خورد.
در اطلاعات خانوادگى كودكان مورد مطالعه در ميان ديگر جرايم نزديك به نيمى از مادران ۴/۴۵ درصد معتاد و يا اقدام به خريد و فروش مواد مخدر كرده اند. از نظر سطح تحصيلات مادران ۴/۵۲ درصد داراى تحصيلات ابتدايى، ۳/۳۳ درصد بى سواد و ۳/۱۴ درصد تحصيلات راهنمايى داشته اند. در بررسى وضعيت پدران اين كودكان برحسب زندانى يا آزاد بودن مشخص شده است كه ۵/۵۴ درصد پدران زندانى بوده و بيشترين ميزان ارتكاب جرم توسط آنها مربوط به خريد و فروش مواد مخدر و اعتياد بوده است.
• تا كجا جلو رفته ايم
در حال حاضر دغدغه سازمان بهزيستى و مسئولان هر شبه خانواده آن سازمان همانگونه كه در خبرها آمده است راه اندازى شيرخوار گاه هايى در خارج از بند زنان در بيرون از محوطه سلول ها با رعايت تمام استانداردهاى يك شيرخوارگاه هم از نظر لوازم و تجهيزات و هم از نظر فضا و امكانات متناسب با يك مهد كودك است. مسئولان سازمان بهزيستى دلايل كندى روند اين طرح را نبود فضاى فيزيكى در برخى از زندان ها عنوان مى كنند در حالى كه «سهراب سليمانى»، مديركل سازمان زندان هاى استان تهران مى گويد: «ما فضاى فيزيكى داريم، تا قبل از اين طرح هم ما مهد كودك در زندان داشتيم. اما الان قرار است سرپرستى مهد كودك ها به بهزيستى محول شود.»
سيدمحمد حسين جوادى، مددكار و دبير كميته مددكارى سازمان زندان ها در مورد روند راه اندازى شيرخوارگاه در زندان ها مى گويد: «پس از صدور توافقنامه كميته اى در استان براساس ساماندهى اين كودكان تشكيل شد و با سيستم قضايى هم مذاكراتى داشتيم تا حتى المقدور با استفاده از مجازات هاى جايگزين از فرستادن خانم هايى كه كودكان زير دو سال دارند به زندان جلوگيرى كنند. قرار بر اين شد كه مهد كودك ها به صورت هيات امنايى اداره شود كه با بخش حقوقى سازمان زندان ها از اين جهت كه يك بخش دولتى در يك سيستم دولتى ديگر فعاليت كند، اشكال پيدا شد و در كنار اين اشكال به علت تغيير پست هاى مسئولان مربوطه در هر دو سازمان تا الان طرح به كندى پيش رفته است.»
جوادى حمايت از اين كودكان را جزء وظايف سازمان مى داند و مى گويد: «الان هم تلاش مى كنيم زنان مجرمى كه كودكان شيرخوار دارند يا از مجازات جايگزين استفاده كنند يا با پى گيرى مددكاران كودكان شيرخوار آنها را در درجه اول به يكى از اعضاى خانواده و يا بستگان بسپاريم.»
حميدرضا الوند، معاون دفتر امور شبه خانواده بهزيستى با اشاره به راه اندازى شيرخوارگاهى در زندان گنبد در استان گلستان مى گويد: «به علت همكارى خوب بهزيستى استان گلستان و سازمان زندان هاى استان و وجود فضاى فيزيكى لازم براى ساخت شيرخوارگاه اين طرح در آن زندان كه داراى ۲۰ بچه شيرخوار بودند و جزء زندان هاى پر تعداد از نظر كودك بودند، زودتر از ديگر استان ها اجرا شد. شيرخوارگاه ها طبق الگوهاى تعيين شده از طرف بهزيستى بايد داراى اتاق تعويض لباس، وسايل گرم كردن شير، پزشك و پرستار كودك، اتاق بازى و حياط بازى با وسايل تفريحى باشد. كاركنان اين شيرخوارگاه ها را از درون زندان انتخاب مى كنيم. مادرانى كه از لحاظ الگوى رفتارى در شرايط مناسبى باشند، پس از يك آموزش كوتاه مدت به كار خواهيم گرفت. مادران كودكان روزى ۳ بار براى شير دادن بچه ها به شيرخوارگاه ها مى آيند و شب ها را هم در كنار بچه هايشان مى مانند. آنچه كه تاكنون وجود داشته نه فضاهايى با شرايط كافى يك شيرخوارگاه بلكه سلولى مختص مادران و كودكانشان بوده است. نبى الله عشقى مديركل دفتر امور شبه خانواده بهزيستى در مورد طرح احداث شيرخوارگاه ها در زندان ها مى گويد: «آماده همكارى با سازمان زندان ها براى آموزش مربيان شيرخوارگاه ها و تجهيز مكان هاى مورد نظر هستيم. به ما اطلاع بدهند، ما همكارى مى كنيم.»
«سيد حسن علم الهدايى» مديركل امور اجتماعى سازمان بهزيستى با اشاره به پيشقدمى سازمان زندان ها براى تعيين تكليف شرايط كودكان در زندان مى گويد: «حمايت از كودكان بى سرپرست و يا بد سرپرست جزء وظايف ما است. با سازمان زندان ها توافقاتى انجام شده است و هر كجا كه آنها مشخص كنند و فضاى آن را در اختيار ما بگذارند ما همكارى هاى لازم را انجام مى دهيم.» مطالعات انجام شده روى كودكان والدين زندانى توسط موسسه ملى دادگسترى آمريكا در سال ۱۹۹۷ نشان مى دهد كه كودكان والدين زندانى در معرض خطر فرآيند اضطراب، افسردگى، پرخاشگرى، فرار از مدرسه و اختلال حواس و عملكرد عقلى ضعيف قرار دارند و از سوى ديگر در تحقيقات ديگرى مهم ترين مشكلات كودكان مادران زندانى شرمندگى، داغ اجتماعى ناشى از زندانى بودن مادر، ترك تحصيل، درگير شدن در گروه هاى بزهكار، سوءمصرف مواد مخدر و بزهكارى و حاملگى زودرس عنوان شده است.
ديدگاه